Το συγκεκριμένο όργανο συνοδεύει τους ποντίους σε κάθε έκφανση της ζωής τους και σε σύνδεση με τα ακριτικά – ποντιακά τραγούδια και χορούς υφαίνουν την μεγάλη σε έκταση και ποιότητα ποντιακή παράδοση. Στην ποντιακή παράδοση εκτός από τα τραγούδια και τους χορούς συγκαταλέγεται και η ιδιατερη διαλεκτος που διακρινει τους ποντιους.
Ποντιακή Δίαλεκτος
Η ποντιακή είναι μία από τις λίγες διαλέκτους του ελληνικού λαού που σχετίζονται τόσο άμεσα με την αρχαία ελληνική γλώσσα. Σήμερα, με την γεωγραφική της έννοια δεν υφίσταται πλέον, όμως ακόμη και τώρα παρά το ότι πέρασε σχεδόν ένας αιώνας από τότε που ο Ποντιακός Ελληνισμός εκπατρίστηκε, εξακολουθεί να υπάρχει σε πολλές περιοχές της πατρίδας μας και κυρίως στη Μακεδονία όπου διαβιούν αμιγείς ποντιακοί πληθυσμοί. Ο γλωσσολόγος Ανθιμος Παπαδόπουλος, προβλέπει ότι με το πέρασμα του χρόνου θα συμβεί η πλήρης γλωσσική αφομοίωσή της με την επίδραση της νεοελληνικής γλώσσας και θα καταταγεί στην κατηγορία των νεκρών γλωσσών.
Η ποντιακή διάλεκτος προέρχεται από την αρχαία Ιωνική, λόγω κυρίως της καταγωγής των αποίκων του Πόντου από την Ιωνική Μίλητο. Οι επιδράσεις που δέχτηκε στο πέρασμα των 26 αιώνων ζωής, προέρχονται από την κοινή των αλεξανδρινών χρόνων, και από τη μεσαιωνική κοινή του Βυζαντίου. Επηρεάστηκε επίσης από τους Γενουάτες και Βενετσιάνους της Τραπεζούντας, τους Πέρσες και τους Γεωργιανούς, καθώς φυσικά και από τους Τούρκους. Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι, παρά τις προσμίξεις με ξένες λέξεις, αυτές δεν έμειναν αναφομοίωτες, αλλά εξελληνίστηκαν και εντάχθηκαν στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής, συμμετέχοντας έτσι στην εξέλιξη της γλώσσας. Παράδειγμα το τουρκικό ρήμα aramak έγινε στα ποντιακά αραεύω (αναζητώ), κι έδωσε νέα παράγωγα, αράεμαν (αναζήτηση-ψάξιμο) και αραευτής (ερευνητής). Χαρακτηριστικά της σημεία είναι :
1. Η διατήρηση της προφοράς του ιωνικού η ως ε (νύφε αvτί νύφη, κλέφτες αντί κλέφτης, έτον αντί ήτο, κλπ.)
2. Η διατήρηση του ιωνικού σ, αντί του τ (κοσσάρα αντί κότα, σεύτελον αντί τεύτλον κλπ.).
3. Η διατήρηση του ω (με έκπτωση σε ο) ακόμη και στις περιπτώσεις που η κοινή νεοελληνική το έχει μετατρέψει σε ου (ζωμίν αντί ζουμί, ρωθώνι αντί ρουθούνι, κωδώνι αντί κουδούνι κλπ.).
4. Η διατήρηση ασυνίζητων των φωνητικών συμπλεγμάτων -ια , -ιο (καρδία αντί καρδιά, παιδία αντί παιδιά, ποπαδία αντί παπαδιά, κλπ.).
5. Η διατήρηση του αναβιβασμού του τόνου στην κλητική (Νίκολα αντί Νικόλα, γάμπρε αντί γαμπρέ, κλπ.).
6. Η διατήρηση των θηλυκών επιθέτων σε -ος αντί σε -η ( η άλαλος αντί η άλαλη, η έμορφος αντί η όμορφη, κλπ.).
7. Η διατήρηση του αορίστου της προστακτικής σε -ου, αντί -ε (ποίσον-ποίησον αντί ποίησε, κόψον αντί κόψε, κλπ.).
8. Η διατήρηση της παθητικής κατάληξης -ουμαι (κοιμούμαι αντί κοιμάμαι, φανερούμε αντί φανερώνομαι, κλπ.).
9. Η διατήρηση της κατάληξης της προστακτικής του παθητικού αορίστου -θετε (ιωνικά) αντί του -θητε (αττικά) (αγαπηθέτε αντί αγαπηθήτε, κοιμεθέτε αντί κοιμηθείτε, κλπ.).
10. Η διατήρηση του ιωνικού ουκί, αντί του αττικού ουχί, και η μετάπτωσή του, με αφαίρεση της πρώτης συλλαβής του ου ('κι θέλω αντί δε θέλω, 'κι τρώγω αντί δεν τρώω κλπ.). Το αρνητικό μόριο 'κι διαστέλλει την ποντιακή διάλεκτο από όλες τις άλλες ελληνικές διαλέκτους που έχουν το μόριο δεν, προερχόμενο από το αρχαίο ουδέν. Οι Πόντιοι έχουν τη λέξη τιδέν (τίποτε, καθόλου), που προήλθε από το ουδέν. Οι προσωπικές αντωνυμίες που μπαίνουν ως αντικείμενα των ρημάτων, τοποθετούνται πάντα μετά από αυτά. (λέγωσε αντί σου λέω, κρούωσε αντί σε χτυπώ, φιλώσε αντί σε φιλώ, κλπ).
Αξίζει να σημειωθούν ορισμένες από τις πολυάριθμες αρχαίες ελληνικές λέξεις που διατηρήθηκαν ως σήμερα: βοτρύδιν (τσαμπί), λιμός (πείνα), 'στούδιν (κόκκαλο), ωβόν (αυγό), ωτίν (αυτί), έγκα (αρχαίο ήνεγκα-έφερα), τ' εμόν (το δικό μου), τ' εμέτερον (το ημέτερον, το δικό μας) κ.λπ.
Χοροί και Τραγούδια του Πόντου
Για τους Πόντιους ο χορός ήταν και είναι συνυφασμένος με τη ζωή τους. Οι χοροί του Πόντου είναι κυκλικοί, εκτός του Κοτσαγκέλ. Δεν υπάρχει κορυφαίος όπως ακριβώς και στους αρχαίους κυκλικούς χορούς. Όταν χόρευαν πολλά άτομα μπορούσαν να σχηματίσουν πολλούς ομόκεντρους κύκλους.
Πολλές φορές ο χορός στηνόταν αυθόρμητα χωρίς καμιά ιδιαίτερη αιτία. Μοναδική προϋπόθεση ήταν η παρουσία μουσικού και η ψυχική διάθεση.
Οι ποντιακοί χοροί είναι ομαδικοί γι' αυτό η έναρξη δεν γινόταν από ένα συγκεκριμένο άτομο αλλά από ομάδα ατόμων. Στους ανοικτούς χώρους, όπου χόρευαν πάρα πολλά άτομα, τα όργανα στα οποία έδειχναν προτίμηση ήταν: ο ζουρνάς, το αγγείο ή τουλούμ (άσκαυλος) και το νταούλι, λόγω της μεγάλης ηχητικής έντασης των οργάνων αυτών. Εάν δεν υπήρχαν αυτά τα όργανα τότε χρησιμοποιούσαν μία ή και περισσότερες λύρες ταυτόχρονα. Ας σημειωθεί ότι η λύρα είναι το πιο διαδεδομένο μουσικό όργανο στους Πόντιους.
Αυτά συνέβαιναν στον Ανατολικό Πόντο.
Στον Δυτικό Πόντο τα όργανα που χρησιμοποιούσαν περισσότερο ήταν: το βιολί, το κλαρίνο, ο ζουρνάς, το νταούλι και λιγότερο η λύρα.
Οι οργανοπαίχτες βρίσκονταν πάντα μέσα στον κύκλο. Πολλές φορές περιφέρονταν παρακολουθώντας τους χορευτές και ακολουθώντας το ρυθμό της μουσικής, για να μπορούν όλοι να ακούν διαδοχικά.
Τα τραγούδια με τα οποία άρχιζε το γλέντι, ήταν ως επί το πλείστον τα επιτραπέζια, τα οποία δεν είχαν συγκεκριμένο δίστιχο, αλλά μπορούσαν να τραγουδούν διάφορα δίστιχα σε απεριόριστο αριθμό.
Οι βασικοί ρυθμοί του ποντιακού τραγουδιού είναι δύο: ο πεντάσημος ή 5/8 (τικ) και ο εννεάσημος ή 9/8 (ομάλ). Υπάρχουν όμως και άλλοι ρυθμοί. Ο στίχος αποτελείται από δύο ημίστιχα.
Τραγουδούσε πρώτα ένας το πρώτο ημίστιχο και μετά το επαναλάμβαναν όλοι μαζί. Το ίδιο συνέβαινε με το δεύτερο ημίστιχο. Βέβαια υπήρχαν και ολοκληρωμένα τραγούδια, τα οποία ανήκαν στον ακριτικό, στον ερωτικό κύκλο κλπ.
Η μεγαλύτερη ποικιλία τραγουδιών ήταν τα επιτραπέζια και μετά ακολουθούσαν τα τραγούδια σε χορό ομάλ και τικ.
Σε πολλά μέρη του Πόντου που συνόρευαν με άλλες περιοχές, υπήρξαν επιδράσεις και γι'αυτό παρατηρούμε να υπάρχει ο χορός με τα μαντήλια της Καππαδοκίας στους Μετεντζήδες, που συνόρευαν μαζί της και χρησιμοποιούσαν τα ίδια όργανα.
Στην περιοχή της Νικόπολης βρίσκουμε τους καρσιλαμάδες. Και μέσα στον Πόντο ζούσαν και άλλοι λαοί όπως Αρμένιοι, Λαζοί κλπ.
Ο Ανατολικός Πόντος συνορεύει με το σοβιετικό Καύκασο και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να δεχθούν την επίδραση των χορών τους, έτσι ώστε σήμερα να μην γνωρίζουμε σε ποιους ανήκουν ορισμένοι χοροί που χορεύονταν εκεί από τους Ποντίους.
ΟΙ ΠΟΝΤΙΑΚΟΙ ΧΟΡΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ
Όταν μιλάμε για τους ποντιακούς χορούς και τα τραγούδια αλλά και για κάθε άλλο πολιτιστικό στοιχείο, θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι:
Ποντιακό είναι κάθε τι που δημιουργήθηκε στην ευρύτερη περιοχή του Πόντου με όλες τις επιδράσεις και τις παραλλαγές του. Είναι φανερό ότι στη διαμόρφωση των διαφόρων παραλλαγών, έπαιξαν σημαντικό ρόλο το φυσικό, πολιτιστικό και κοινωνικό περιβάλλον.
Ποντιακή Δίαλεκτος
Η ποντιακή είναι μία από τις λίγες διαλέκτους του ελληνικού λαού που σχετίζονται τόσο άμεσα με την αρχαία ελληνική γλώσσα. Σήμερα, με την γεωγραφική της έννοια δεν υφίσταται πλέον, όμως ακόμη και τώρα παρά το ότι πέρασε σχεδόν ένας αιώνας από τότε που ο Ποντιακός Ελληνισμός εκπατρίστηκε, εξακολουθεί να υπάρχει σε πολλές περιοχές της πατρίδας μας και κυρίως στη Μακεδονία όπου διαβιούν αμιγείς ποντιακοί πληθυσμοί. Ο γλωσσολόγος Ανθιμος Παπαδόπουλος, προβλέπει ότι με το πέρασμα του χρόνου θα συμβεί η πλήρης γλωσσική αφομοίωσή της με την επίδραση της νεοελληνικής γλώσσας και θα καταταγεί στην κατηγορία των νεκρών γλωσσών.
Η ποντιακή διάλεκτος προέρχεται από την αρχαία Ιωνική, λόγω κυρίως της καταγωγής των αποίκων του Πόντου από την Ιωνική Μίλητο. Οι επιδράσεις που δέχτηκε στο πέρασμα των 26 αιώνων ζωής, προέρχονται από την κοινή των αλεξανδρινών χρόνων, και από τη μεσαιωνική κοινή του Βυζαντίου. Επηρεάστηκε επίσης από τους Γενουάτες και Βενετσιάνους της Τραπεζούντας, τους Πέρσες και τους Γεωργιανούς, καθώς φυσικά και από τους Τούρκους. Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι, παρά τις προσμίξεις με ξένες λέξεις, αυτές δεν έμειναν αναφομοίωτες, αλλά εξελληνίστηκαν και εντάχθηκαν στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής, συμμετέχοντας έτσι στην εξέλιξη της γλώσσας. Παράδειγμα το τουρκικό ρήμα aramak έγινε στα ποντιακά αραεύω (αναζητώ), κι έδωσε νέα παράγωγα, αράεμαν (αναζήτηση-ψάξιμο) και αραευτής (ερευνητής). Χαρακτηριστικά της σημεία είναι :
1. Η διατήρηση της προφοράς του ιωνικού η ως ε (νύφε αvτί νύφη, κλέφτες αντί κλέφτης, έτον αντί ήτο, κλπ.)
2. Η διατήρηση του ιωνικού σ, αντί του τ (κοσσάρα αντί κότα, σεύτελον αντί τεύτλον κλπ.).
3. Η διατήρηση του ω (με έκπτωση σε ο) ακόμη και στις περιπτώσεις που η κοινή νεοελληνική το έχει μετατρέψει σε ου (ζωμίν αντί ζουμί, ρωθώνι αντί ρουθούνι, κωδώνι αντί κουδούνι κλπ.).
4. Η διατήρηση ασυνίζητων των φωνητικών συμπλεγμάτων -ια , -ιο (καρδία αντί καρδιά, παιδία αντί παιδιά, ποπαδία αντί παπαδιά, κλπ.).
5. Η διατήρηση του αναβιβασμού του τόνου στην κλητική (Νίκολα αντί Νικόλα, γάμπρε αντί γαμπρέ, κλπ.).
6. Η διατήρηση των θηλυκών επιθέτων σε -ος αντί σε -η ( η άλαλος αντί η άλαλη, η έμορφος αντί η όμορφη, κλπ.).
7. Η διατήρηση του αορίστου της προστακτικής σε -ου, αντί -ε (ποίσον-ποίησον αντί ποίησε, κόψον αντί κόψε, κλπ.).
8. Η διατήρηση της παθητικής κατάληξης -ουμαι (κοιμούμαι αντί κοιμάμαι, φανερούμε αντί φανερώνομαι, κλπ.).
9. Η διατήρηση της κατάληξης της προστακτικής του παθητικού αορίστου -θετε (ιωνικά) αντί του -θητε (αττικά) (αγαπηθέτε αντί αγαπηθήτε, κοιμεθέτε αντί κοιμηθείτε, κλπ.).
10. Η διατήρηση του ιωνικού ουκί, αντί του αττικού ουχί, και η μετάπτωσή του, με αφαίρεση της πρώτης συλλαβής του ου ('κι θέλω αντί δε θέλω, 'κι τρώγω αντί δεν τρώω κλπ.). Το αρνητικό μόριο 'κι διαστέλλει την ποντιακή διάλεκτο από όλες τις άλλες ελληνικές διαλέκτους που έχουν το μόριο δεν, προερχόμενο από το αρχαίο ουδέν. Οι Πόντιοι έχουν τη λέξη τιδέν (τίποτε, καθόλου), που προήλθε από το ουδέν. Οι προσωπικές αντωνυμίες που μπαίνουν ως αντικείμενα των ρημάτων, τοποθετούνται πάντα μετά από αυτά. (λέγωσε αντί σου λέω, κρούωσε αντί σε χτυπώ, φιλώσε αντί σε φιλώ, κλπ).
Αξίζει να σημειωθούν ορισμένες από τις πολυάριθμες αρχαίες ελληνικές λέξεις που διατηρήθηκαν ως σήμερα: βοτρύδιν (τσαμπί), λιμός (πείνα), 'στούδιν (κόκκαλο), ωβόν (αυγό), ωτίν (αυτί), έγκα (αρχαίο ήνεγκα-έφερα), τ' εμόν (το δικό μου), τ' εμέτερον (το ημέτερον, το δικό μας) κ.λπ.
Χοροί και Τραγούδια του Πόντου
Για τους Πόντιους ο χορός ήταν και είναι συνυφασμένος με τη ζωή τους. Οι χοροί του Πόντου είναι κυκλικοί, εκτός του Κοτσαγκέλ. Δεν υπάρχει κορυφαίος όπως ακριβώς και στους αρχαίους κυκλικούς χορούς. Όταν χόρευαν πολλά άτομα μπορούσαν να σχηματίσουν πολλούς ομόκεντρους κύκλους.
Πολλές φορές ο χορός στηνόταν αυθόρμητα χωρίς καμιά ιδιαίτερη αιτία. Μοναδική προϋπόθεση ήταν η παρουσία μουσικού και η ψυχική διάθεση.
Οι ποντιακοί χοροί είναι ομαδικοί γι' αυτό η έναρξη δεν γινόταν από ένα συγκεκριμένο άτομο αλλά από ομάδα ατόμων. Στους ανοικτούς χώρους, όπου χόρευαν πάρα πολλά άτομα, τα όργανα στα οποία έδειχναν προτίμηση ήταν: ο ζουρνάς, το αγγείο ή τουλούμ (άσκαυλος) και το νταούλι, λόγω της μεγάλης ηχητικής έντασης των οργάνων αυτών. Εάν δεν υπήρχαν αυτά τα όργανα τότε χρησιμοποιούσαν μία ή και περισσότερες λύρες ταυτόχρονα. Ας σημειωθεί ότι η λύρα είναι το πιο διαδεδομένο μουσικό όργανο στους Πόντιους.
Αυτά συνέβαιναν στον Ανατολικό Πόντο.
Στον Δυτικό Πόντο τα όργανα που χρησιμοποιούσαν περισσότερο ήταν: το βιολί, το κλαρίνο, ο ζουρνάς, το νταούλι και λιγότερο η λύρα.
Οι οργανοπαίχτες βρίσκονταν πάντα μέσα στον κύκλο. Πολλές φορές περιφέρονταν παρακολουθώντας τους χορευτές και ακολουθώντας το ρυθμό της μουσικής, για να μπορούν όλοι να ακούν διαδοχικά.
Τα τραγούδια με τα οποία άρχιζε το γλέντι, ήταν ως επί το πλείστον τα επιτραπέζια, τα οποία δεν είχαν συγκεκριμένο δίστιχο, αλλά μπορούσαν να τραγουδούν διάφορα δίστιχα σε απεριόριστο αριθμό.
Οι βασικοί ρυθμοί του ποντιακού τραγουδιού είναι δύο: ο πεντάσημος ή 5/8 (τικ) και ο εννεάσημος ή 9/8 (ομάλ). Υπάρχουν όμως και άλλοι ρυθμοί. Ο στίχος αποτελείται από δύο ημίστιχα.
Τραγουδούσε πρώτα ένας το πρώτο ημίστιχο και μετά το επαναλάμβαναν όλοι μαζί. Το ίδιο συνέβαινε με το δεύτερο ημίστιχο. Βέβαια υπήρχαν και ολοκληρωμένα τραγούδια, τα οποία ανήκαν στον ακριτικό, στον ερωτικό κύκλο κλπ.
Η μεγαλύτερη ποικιλία τραγουδιών ήταν τα επιτραπέζια και μετά ακολουθούσαν τα τραγούδια σε χορό ομάλ και τικ.
Σε πολλά μέρη του Πόντου που συνόρευαν με άλλες περιοχές, υπήρξαν επιδράσεις και γι'αυτό παρατηρούμε να υπάρχει ο χορός με τα μαντήλια της Καππαδοκίας στους Μετεντζήδες, που συνόρευαν μαζί της και χρησιμοποιούσαν τα ίδια όργανα.
Στην περιοχή της Νικόπολης βρίσκουμε τους καρσιλαμάδες. Και μέσα στον Πόντο ζούσαν και άλλοι λαοί όπως Αρμένιοι, Λαζοί κλπ.
Ο Ανατολικός Πόντος συνορεύει με το σοβιετικό Καύκασο και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να δεχθούν την επίδραση των χορών τους, έτσι ώστε σήμερα να μην γνωρίζουμε σε ποιους ανήκουν ορισμένοι χοροί που χορεύονταν εκεί από τους Ποντίους.
ΟΙ ΠΟΝΤΙΑΚΟΙ ΧΟΡΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ
Όταν μιλάμε για τους ποντιακούς χορούς και τα τραγούδια αλλά και για κάθε άλλο πολιτιστικό στοιχείο, θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι:
Ποντιακό είναι κάθε τι που δημιουργήθηκε στην ευρύτερη περιοχή του Πόντου με όλες τις επιδράσεις και τις παραλλαγές του. Είναι φανερό ότι στη διαμόρφωση των διαφόρων παραλλαγών, έπαιξαν σημαντικό ρόλο το φυσικό, πολιτιστικό και κοινωνικό περιβάλλον.
(περισσότερα στο http://stixoilx.blogspot.com/2010/07/blog-post_30.html)
